Zondag 15 mei 2016 bezoeken Xavier San Giorgi, Maarten Schrama, Jan Degenaar, Michel Kegels en Lex Roeleveld drie rond Utrecht gelegen voedselbossen: Makeblijde – Houten, Landgoed Oostwaard-Oud Zuilen en Lekkerlandgoed-Haarzuilens. Drie plekken waar recent begonnen is met de aanleg en ontwikkeling van een voedselbos. Drie nieuwe voedselbossen die vanuit heel verschillende uitgangssituaties worden ontwikkeld. Verschillen bijvoorbeeld in de doelen waarmee de voedselbos worden ontwikkeld, de snelheid van inrichting, de eigendomssituatie en de toekomstige betrokkenheid van de ontwerpers. En dan nog verschillen in bijvoorbeeld aanwezige vegetatie, grondkwaliteit en waterhuishouding. Een gezellige, boeiende en leerzame tocht.
Voedselbos Makeblijde
Makeblijde is een 2,8 ha groot architectuurpark met paviljoen. In 2013 is begonnen met het ontwikkelen. Bij aanvang ongeveer 2.000 m2 maar groeiend in omvang tot 1 ha. Het voedselbos wordt ontwikkeld op een terrein waar al grote bomen en struiken staan, de oudste 30 jaar. Het gehele terrein is lommerrijk en is omgeven met een hoge haag. Voor de ontwikkeling van het voedselbos zijn enkele bomen gekapt maar zodanig dat hoofdstructuren en functies niet verloren zijn gegaan. Het park heeft een educatieve functie voor een breed publiek. De ontwikkeling van het voedselbos speelt hierop in. Dit houdt onder andere in dat er selectief wat meer gemaaid wordt en dat er voor een grotere oogst en leesbaarheid in verschillende patronen dezelfde soorten aangeplant zijn.
Het voedselbos gaat een mozaïek van verschillende type bostuinen vormen, geënt op het ontwerp van het Architectuurpark. Iedere bostuin geeft inzicht in een ander type voedselbos. Het is de bedoeling om uit het zicht van het paviljoen en centraal tussen de verschillende bostuinen een boskeuken te maken. Hiervoor zal een crowdfundingsactie gehouden worden of een sponsor gezocht.
De bostuinen zijn volop in ontwikkeling. Sommige delen zijn, na drie jaar, al in een vergevorderd stadium, waaronder het meer rationeel opgezette fruitthema en een voedselbosrand. Andere delen bevinden zich nog in de beginfase. De prioriteit ligt nu vooral bij de aanplant van voedselbosbomen en –struiken. In de kruidlaag zijn onder andere struisvaren, Turkse rabarber, mint, framboos, braam, lievevrouwebedstro en daslook aangeplant. Aanwezige grote bomen fungeren als prima steun voor de klimmers zoals kiwi’s en schisandra’s. De oogsten nemen geleidelijk toe en het eerste feestje is er al gegeven! We hebben van alles en nog wat geproefd. Bijvoorbeeld goed smakende topjes van de Franse uiensoepboom. De laatste tuin die ontwikkeld wordt, is de kruidenweide. Xavier legt dit aan in samenwerking met de Cruydt-Hoeck, Arborealis, Sonne Copijn (Bee Foundation) en Michel Kegels. Voor deze tuin wordt de grond diverse keren oppervlakkig gefreesd (vals zaaibed) om aanwezige grassen ed. kwijt te raken.
De voedselbostuinen van Makeblijde zijn een mooie plek om publiek over voedselbossen te vertellen en verschillende versies ervan te tonen.
Voedselbos Oostwaard
Het voedselbos Oostwaard wordt ontwikkeld op landgoed Oostwaard, gelegen in een meander van de Vecht. Het is een nieuw landgoed, particulier eigendom, met als basis 8 ha grond en een eeuwenoude boerderij (in 1922 na grote brand herbouwd) die rust op de middeleeuwse fundamenten van hofstede/kasteel Oostwaard. Het voedselbos van 2.4 ha is een ontwerp van Xavier en is in november/december 2015 onder zijn begeleiding door een grote groep vrijwilligers aangeplant. Het bos vormt een U-vorm met de open zijde naar de Vecht en grenst aan de andere zijde aan de drukke noordelijke ringweg van Utrecht, de N230. Het landgoed wordt op termijn opengesteld. Bezoekers kunnen dan aan de buitenzijde van het landgoed door het voedselbos wandelen. In het centrale deel van de U ligt de boerderij en weilanden, doorsneden door een aantal nieuw aangelegde sloten.
De manier waarop dit project tot stand is gekomen is bijzonder. Aanplant van bomen en struiken was nodig i.v.m. verkrijgen landgoedstatus. De gemeentefunctionaris nam de regels voor aanplant in eerste instantie erg letterlijk door alleen aanplant van essen, elzen en andere inheemse boom en struiksoorten toe te staan. Het idee van een voedselbos (door de eigenaren Hans en Saskia Peek opgedaan) leek niet mogelijk. Tot de nieuwe burgemeester op Oostwaard werd uitgenodigd voor een ontbijt. Het idee van een voedselbos, met enige schroom naar voren gebracht, sprak hem als tuinderszoon aan. De aanplant van het bos haalde de pers.
Het is een groot ontwerp met onder andere: een kronkelend wandelpad, een fruitboomgaard, lindelanen, dezelfde boomsoort als baken bij uit en ingang van een blok, een vijver, een opgeworpen wal langs de N230 die tevens dient als onderdeel van het bos (zuidhelling, grotendeels beplant met olijfwilg) en een strook voederbomen voor het toekomstige rundvee. In totaal zijn er eind 2015 maar liefst 11.000 bomen en struiken de grond in gegaan. Van veel soorten zijn diverse cultivars geplant om verschillen te onderzoeken. Mede om kosten van dit project te drukken is de aanplant gebeurd door vrijwilligers die d.m.v. oproepen in de (sociale) media een flink aantal dagen hebben geplant. Doordat het er open en vlak is heeft de wind hier en daar de soms forse struiken omver geblazen. Uitgaande van het aantal planten, het grote aantal verschillende soorten en de plantpatronen (in het veld staan bamboestokken met touwen die de plantlijnen aangeven), moet deze aanplant ook organisatorisch een enorme klus zijn geweest. Het is een spannend project: een klein landgoed grotendeels omgeven door een publiek toegankelijk voedselbos. De eigenaren zijn enthousiast (we werden met heerlijke warme rabarbertaart onthaald) en zien het ook als een enorm avontuur. De vraag is hoe dit voedselbos er over enkele jaren uit zal zien? Hoe gaan de eigenaren de producten oogsten, verwerken, vermarkten? Fase 1 is achter de rug. Nu volgt de lange spannende weg om van deze jonge aanplant tot een voedselbos te komen en dit geleidelijk te gaan benutten.
Voedselbos Haarzuilens
Voedselbos Haarzuilens is het werk van Jan Degenaar en Maarten Schrama (Stichting Lekkerlandgoed). Het terrein is 5 ha groot met rivierklei als bodem. De grond wordt langjarig gepacht van Natuurmonumenten. Het langgerekte voedselbos ligt vlak bij het dorpje Haarzuilens, net ten noorden van het onlangs nieuw geopende bezoekerscentrum aan de Thematerweg. Het wordt aan een zijde begrensd door een lindelaan (fiets- en wandelpad) en de Haarrijnse plas. Aan de andere zijde gaat het over in het oorspronkelijke elzenslagenlandschap. Op het terrein zijn 2 bulten (resp. 40×70 meter en 40×90 meter en beide circa 2 meter hoog) aangebracht. Werk van landschapsarchitecten gemaakt in het kader van de recreatieve inrichting van deze doorgang tussen stad en platteland/landgoed Haarzuilens met kasteel De Haar.
Doel van Jan en Maarten is hoge natuurwaarden te combineren met een duurzame voedselproductie. Ze zullen het terrein geleidelijk beplanten en inrichten. In hun planning gaan ze hier vooral de eerste drie jaar mee bezig zullen zijn. Vanaf jaar 4, 2018/2019, willen ze de eerste zelfpluk-abonnementen kunnen aanbieden, waarbij de nadruk zal liggen op de bevolking in de nieuwe wijken van Utrecht West en Vleuten. Zelf je eten plukken in een mooie, natuurrijke omgeving! Het plan is dat het gebied op termijn een groot aantal mensen van fruit en noten kan voorzien, en dat de inkomsten worden gebruikt om het gebied draaiende te houden.
Overigens wonen geen van beide op het terrein omdat dit niet is toegestaan. Jan heeft in Haarzuilens zijn intrek genomen bij de Emmaus gemeenschap, zodat hij dicht bij het voedselbos woont.
Eind 2015 zijn voor de eerste maal de spaden de grond ingegaan. Het terrein is veel te groot om in een keer in te planten. De eerste aanplant betrof een deel van de toekomstige hoofdstructuur: ruim 500 meter soortenrijke heggen. Een 1,5 ha groot met elzensingels omringd perceel is hiermee in begrensd. De heggen zullen beschutting geven en een habitat bieden aan allerlei vogels en insecten. De heggen, die goed uitlopen, zijn geplant met de hulp van vrienden en vrijwilligers. Het westelijk perceel wordt in tweeën gedeeld door een notenlaan bestaande uit amandel, hartnoot, pecan, walnoot en hazelnoot. Aan de zuidwestzijde van hetzelfde perceel zullen dit jaar nog twee poelen gegraven worden voor amfibieën zoals salamanders en rugstreeppadden, voor libellen en ringslangen. Een groot deel van de vrijgekomen grond zal komend najaar worden beplant met een scala aan fruit- en notenbomen.
Eind 2015 en begin 2016 is een begin gemaakt met het beplanten van de beide bulten. Kruiden, groenten en druiven op de zuidtaluds. Het ziet er al mooi uit. De eerste notenbomen, later gevolgd door diverse soorten fruit en kleinfruit staan boven op de bulten. Een groot deel van deze beplanting, is zelf opgekweekt op een kleine kwekerij van 0.2 ha nabij Hillegom. Naast bekende soorten zoals mispel en gele kornoelje, staan er ook minder bekende gewassen, zoals honingbes en kiwibes. Gekapt wilgenhout moet in het hoge gras de aanplant van bomen en struiken markeren. Terwijl we over het terrein wandelen, wijst Jan op de roodborsttapuit die vanaf het hoogste punt van een tak laat weten dat we zijn territorium dreigen te betreden. Het soortenarme grasland zal de komende jaren omgevormd gaan worden naar een bio-diverser systeem. Ook nu al zitten er mooie soorten in het gebiedje. De genoemde roodborsttapuit broedt er; in het riet nestelen rietgorzen en dwergmuisjes, regelmatig hoor je de groene specht en er vliegen ijsvogels en kerkuilen rond.
De inrichting van 5 ha voedselbos vraagt veel energie, handjes en geld. Hiervoor hebben Jan en Maarten een aantal fondsenaanvragen gedaan. Vooral voor de grotere ingrepen zoals de aanleg van heggen en het grondverzet, waaronder de nog aan te leggen amfibieënpoelen. Amfibieën en reptielen spelen een belangrijke rol in het lokale voedselweb en hebben groot belang bij permanent open water. Natuurmonumenten speelt verder een belangrijke rol op de achtergrond en betrekt het voedselbos bij verschillende activiteiten zoals de Landgoeddag. Verder zal er komend najaar samen met het Utrechtse Milieucentrum een crowdfundingsactie onder ondernemers en lokale bewoners op touw gezet worden om circa 600 bomen te financieren. De hoop is dat die er over 300 jaar nog staan.
Aan het eind van het bezoek schenkt Xavier Jan & Maarten een bijzondere variant van de nashi-peer. Deze zeldzame variant (Honey Ball) siert nu de ingang van de drie bezochte Utrechtse voedselbossen. Een passende afsluiting.
Lex Roeleveld, Van Akker naar Bos, met dank aan Maarten, Jan en Xavier.